«مطلع‌الشمس» یکی از کتاب‌های نوشته شده توسط «محمدحسن اعتمادالسلطنه» ملقب به «صنیع‌الدوله» است. این کتاب در سه جلد نگاشته شده و موضوع آن گزارش یکی از سفرهای ناصرالدین‌شاه قاجار به شهر مشهد است. در این کتاب، نقشه‌ای هم از جغرافیای حرم مطهر رضوی وجود دارد.
این کتاب سه‌جلدی در قالب یک کتاب راهنمای سفر از تهران به مشهد شروع شده و سپس در بخش معرفی مشهد به صورت گزارشی اختصاصی به بیان تاریخ و جغرافیای این شهر می‌پردازد. جلد نخست کتاب مطلع‌الشمس گزارش سفر کاروان ناصرالدین‌شاه از زمان ترک دارالخلافه (تهران) تا رسیدن به شهر مشهد را در برمی‌گیرد. در این جلد شرح سفر کاروان شاه با گذر از شهرهای دماوند و فیروزکوه تا قوچان و سپس رسیدن به مشهد گزارش شده است. جلد دوم کتاب مطلع‌الشمس به معرفی شهر مشهد و آثار و ابنیه و اماکن مهم آن با تأکید بر حرم مطهر رضوی و بقاع و ابنیه وابسته به آن می‌پردازد. سومین و آخرین مجلد کتاب مطلع‌الشمس به بیان سفر بازگشت کاروان ناصرالدین شاه به تهران از مسیر نیشابور و سبزوار پرداخته است.
محمدحسن خان مقدم مراغه‌ای ملقب به صنیع‌الدوله و سپس اعتمادالسلطنه، نویسنده و سیاستمدار نامدار عصر ناصری و صاحب تألیفات بسیاری در زمینه‌های گوناگون بود. او همچنین از رجال دربار دوره قاجار و عهد ناصرالدین شاه و صاحب کتاب‌های بسیار بود.
وی در دانشگاه پاریس، تاریخ، جغرافیا و ادبیات فرانسوی آموخت و همچنین در مدت اقامتش در فرانسه زبان انگلیسی را نیز فرا گرفت. در مراجعت به تهران ناصرالدین شاه وی را به سمت ریاست دارالترجمه همایونی و مترجم مخصوص شاه و همچنین وزیر انطباعات (چاپ و نشر) گمارد. در این سمت وی موفق شد تعداد زیادی از کتاب‌های اندیشمندان هم‌عصر خویش را ترجمه کند.
به خاطر شهرت زیاد وی، انجمن جغرافیایی پاریس وی را در دو انجمن آسیایی لندن و انجمن جغرافیایی روسیه به عنوان یکی از اعضای خود برگزید.
همچنین چون وی به دربار شاه راه داشت، نکته‌های قابل توجهی از زندگی رجال، وضع اجتماعی، زد و بندهای سیاسی و مسائل پشت پرده به نگارش درآورده است. این کتاب به عنوان روزنامه خاطرات از منابع سودمند مطالعه تاریخ سیاسی و اجتماعی دورهٔ ناصری محسوب می‌شود.
اعتمادالسلطنه یک ماه پیش از کشته شدن ناصرالدین شاه، در سن ۵۰سالگی و در تهران به علت سکته درگذشت.
«اشرف‌السلطنه» همسر اعتمادالسلطنه برخی از کتاب‌ها و دستنوشته‌های او را از جمله نسخه خطی «روزنامه خاطرات» به کتابخانه آستان قدس رضوی تقدیم کرد.
روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه از منابع سودمند مطالعه تاریخ سیاسی و اجتماعی دوره قاجاریه محسوب می‌شود. اعتمادالسلطنه در روزنامه خاطرات خود، وقایع سیاسی و اتفاق‌های دربار را در ۱۵ سال آخر عمرش ثبت کرده است که شامل سال‌های ۱۲۹۸ تا ۱۳۱۳ قمری برابر با ۱۸۸۰ تا ۱۸۹۵ میلادی می‌شود.
متن کامل این کتاب در سال ۱۳۴۵ به کوشش ایرج افشار بر اساس نسخه آستان قدس رضوی منتشر شده است.
این نقشه که در جلد دوم این کتاب آمده، وضعیت حرم مطهر رضوی را حوالی ۱۴۰ سال پیش نشان می‌دهد. نقشه با دقت نظر و دانش فردی رقم خورده که نامش در پایین نقشه پاک شده و تنها عبارت «ولد خداداد خان» آن مشخص است.
این نقشه با همکاری مرکز اسناد آستان قدس رضوی در اختیار روزنامه قدس قرار گرفته است.
نظر شما